Voortdurende oorlog en blijvende onzekerheid

Inleiding

De Richtlijn Tijdelijke Bescherming (RTB) voor Oekraïense ontheemden in de EU is onlangs opnieuw verlengd, nu tot 4 maart 2027. Deze verlenging weerspiegelt de erkende realiteit dat grootschalige terugkeer voorlopig niet tot de mogelijkheden behoort. Maar achter deze formele verlenging schuilt een ingewikkelde juridische en maatschappelijke opdracht: hoe zorgen we in Nederland en in Europa voor een adequate en duurzame bescherming van Oekraïense ontheemden in een situatie van langdurige onzekerheid en oorlog?

Het recente Clingendael-rapport Voortdurende oorlog, blijvende onzekerheid (juni 2025) biedt een gedetailleerde analyse van de factoren die de terugkeermogelijkheden beïnvloeden. Dit artikel zet de kernpunten uit dat rapport uiteen, reflecteert op de implicaties voor de Nederlandse praktijk, en verkent juridische vragen rond de overgang naar alternatieve statussen.

De verlenging van de Richtlijn Tijdelijke Bescherming

De EU heeft de toepassing van de RTB voor Oekraïense ontheemden opnieuw verlengd met een jaar. Daarmee erkent de Europese wetgever impliciet dat een duurzame terugkeer naar Oekraïne voor de meeste ontheemden niet realistisch is zolang de oorlog voortduurt. De verlenging gaat gepaard met discussies op EU-niveau over een bredere lange-termijnstrategie, waarin alternatieve verblijfsstatussen en gefaseerde terugkeer een rol spelen.

In Nederland bevestigt deze verlenging de voortgezette verplichting tot opvang, huisvesting, en integratie. Maar de verlenging roept ook juridische vragen op over de overgang van tijdelijke bescherming naar meer permanente vormen van verblijf. De Europese Commissie spoort lidstaten aan om alternatieve statussen open te stellen, om te voorkomen dat nationale asielsystemen verder onder druk komen te staan.

Factoren die terugkeer belemmeren

Het Clingendael-rapport schetst vier hoofdfactoren die de terugkeermogelijkheden en -intenties beïnvloeden:

Tijdsduur van het conflict: De oorlog lijkt zich te bestendigen in een impasse of in langdurige lage-intensiteitsoorlog. Diplomatieke doorbraken zijn uitgebleven, en nieuwe onderhandelingen hebben geen betekenisvolle resultaten opgeleverd. Zolang het conflict voortduurt, blijft terugkeer voor velen onveilig of onaantrekkelijk.
Intensiteit van de gevechten: Het conflict is de laatste maanden weer geïntensiveerd met zware bombardementen en drone-aanvallen. Dit vergroot het risico voor burgers, vernietigt infrastructuur, en vermindert het humanitaire perspectief in grote delen van Oekraïne.
Bezet of bevrijd gebied: De frontlinie is relatief stabiel, maar Rusland wint gestaag terrein in het oosten en noorden. Bevrijde gebieden zijn vaak zwaar beschadigd. De mogelijkheid om veilig terug te keren naar bezet of recent bevrijd gebied blijft onzeker.
Economische situatie en wederopbouw: Oekraïne kampt met dalende groei, hoge inflatie, en een fragiele wederopbouw. Hoewel de werkloosheid daalt en buitenlandse steun het begrotingstekort dekt, blijft het economisch herstel fragiel en kwetsbaar voor militaire escalatie.

Deze factoren onderstrepen dat terugkeer op grote schaal in de nabije toekomst niet haalbaar is, ook niet bij een wapenstilstand. Bovendien is het risico reëel dat kwetsbare groepen bij terugkeer in armoede of gevaar belanden.

Doormigratie en alternatieve statussen

Het rapport wijst erop dat veel Oekraïense ontheemden na meerjarig verblijf in Nederland en andere EU-lidstaten een permanentere status ambiëren. Er zijn aanwijzingen voor een groeiende vraag naar alternatieve statussen, zoals reguliere verblijfsvergunningen op basis van arbeid of gezinshereniging, of asielverzoeken voor personen met een individueel risicoprofiel.

De Europese Commissie stimuleert lidstaten om de overgang naar alternatieve statussen te vergemakkelijken, onder meer om de druk op het asielsysteem te verlichten. Tegelijkertijd signaleert het Clingendael-rapport een risico dat kwetsbare groepen, die geen economische onafhankelijkheid kunnen bereiken, tussen wal en schip vallen.

In de Nederlandse context betekent dit dat gemeenten, IND en andere betrokken instanties voorbereid moeten zijn op een mogelijke verschuiving van collectieve tijdelijke bescherming naar individuele procedures. Juridische begeleiding, voorlichting en maatwerk worden daarbij cruciaal.

De juridische opdracht tot bescherming

De verlenging van de RTB bevestigt de Nederlandse verplichting om een passend beschermingsniveau te waarborgen. Maar met het vooruitzicht van een langdurig verblijf rijst de vraag hoe dit in beleid en wetgeving wordt ingebed.

De huidige opvang, huisvesting en participatievoorzieningen zijn in eerste instantie ontworpen voor tijdelijke noodopvang. De praktijk laat echter zien dat veel Oekraïense ontheemden werken, integreren en hun kinderen naar school sturen. Het Clingendael-rapport benadrukt dat dit niet alleen praktische, maar ook juridische gevolgen heeft: langdurige opvang schept verwachtingen en rechtsposities.

Bovendien vereist de EU-rechtelijke bescherming een zekere continuïteit en duurzaamheid. Artikel 18 van het EU-Handvest en het EVRM beschermen het recht op asiel en het beginsel van non-refoulement. Een geforceerde terugkeer naar een instabiel, onveilig of sociaal onleefbaar Oekraïne zou op gespannen voet staan met deze verplichtingen.

Conclusie en aanbevelingen

De verlenging van de Richtlijn Tijdelijke Bescherming tot 2027 biedt tijd en ruimte voor Nederland en andere lidstaten om een doordachte overgangsstrategie te ontwikkelen. Belangrijke aandachtspunten daarbij zijn:

Het ontwikkelen van een transparant en toegankelijk traject naar alternatieve statussen.
Het voorkomen dat kwetsbare groepen uit de boot vallen bij de overgang van tijdelijke bescherming naar reguliere procedures.
Het waarborgen van een passend beschermingsniveau dat voldoet aan Europese en internationale verplichtingen.
Het investeren in integratie, taalonderwijs en arbeidsmarkttoegang om duurzame vestiging te faciliteren.

Nederland staat voor de uitdaging om de tijdelijke bescherming niet alleen als een verlenging van het noodregime te zien, maar als een opdracht tot duurzame bescherming in een context van blijvende onzekerheid.

Literatuur en bronvermelding